Osobowość anankastyczna – kiedy perfekcjonizm wymyka się spod kontroli

Czas na kolejny odcinek naszego cyklu o zaburzeniach osobowości. Czy dążenie do ideału zawsze jest pozytywnym zjawiskiem, czy niektóre jego formy podchodzą już pod zaburzenie? Osobowość anankastyczna – czym się charakteryzuje i jak ją rozpoznać?

Skąd się bierze osobowość anankastyczna – możliwe hipotezy

Osobowość anankastyczna (inaczej: osobowość obsesyjno-kompulsywna) ma kilka podtypów. Niektóre z nich spełniają warunki normy, niekiedy jednak specjaliści diagnozują anankastyczne zaburzenie osobowości. Ogólnie osoba anankastyczna cechuje się przede wszystkim ogromną dbałością o precyzję, szczegóły i nieustannym sprawowaniem kontroli intra- i interpersonalnej. Kryteria diagnostyczne ICD-10 zakładają, że aby zostało postawione takie rozpoznanie, pacjent musi spełniać co najmniej trzy z podanych ośmiu wyznaczników, m.in.: perfekcjonizm, nadmierna sumienność zaburzająca relacje międzyludzkie czy przesadna pedanteria. Inna klasyfikacja DSM-IV, również wymienia osiem podobnych czynników m.in.: zaabsorbowanie szczegółami, regułami i porządkiem – aż do absurdalnych rozmiarów, mała elastyczność w kwestiach moralnych, czy niezdolność do wyrzucania zużytych przedmiotów, nawet jeśli nie mają wartości sentymentalnej.

Przyczyny rozwijania się osobowości anankastycznej są takie jak w przypadku innych zaburzeń osobowości – zarówno biologiczne, jak i środowiskowe. W przypadku czynnika biologicznego zazwyczaj są to geny i rodzaj temperamentu jednostki. W przypadku czynnika środowiskowego – zbyt wymagająca i kontrolująca rodzina lub restrykcyjne wzorce postępowania, które dziecko zaczerpnęło z otoczenia  czy z mediów. Specjaliści sądzą, że w przypadku osobowości anankastycznej nie można mówić o wpływie pojedynczego czynnika – a raczej o ich połączeniu.

Osoba anankastyczna – jaka jest?

Osoba cierpiąca na anankastyczne zaburzenie osobowości jest zawsze poważna i skupiona oraz skoncentrowana na wykonywanych czynnościach. Osiąga duże sukcesy – zwłaszcza w wykonywaniu prac i zajęć, które wymagają sumienności i pedanterii. Nie radzi sobie jednak w sytuacjach nieformalnych, wymagających spontaniczności, ma również problemy z orientacją w sferze emocjonalnej i kontaktach towarzyskich. Uczucia osób anankastycznych są stłumione, nie potrafią one przyjąć wsparcia, na przykład w sytuacji tragedii życiowej czy choroby. Ich życie podporządkowane jest kontroli własnego zachowania. Niesumienność innych budzi w nich złość i gniew. Osobie z obsesyjno-kompulsywnym zaburzeniem osobowości towarzyszą liczne wątpliwości oraz obawy. Ich perfekcjonizm wymyka się spod kontroli, stanowi nieraz wyolbrzymione dążenie do ładu i perfekcji. Niekiedy jest tak wielki, że paradoksalnie przeszkadza w wykonaniu zadania. Osoby z anankastycznym zaburzeniem osobowości często są dręczone przez rozmaite niechciane myśli oraz impulsy, co powoduje stres, lęki, a nierzadko depresję lub zaburzenia odżywiania.

Jak poradzić sobie z anankastycznym zaburzeniem osobowości – leczenie

Anankastyczne zaburzenie osobowości nie jest chorobą, ale często wymaga leczenia – zwłaszcza gdy silnie utrudnia życie posiadającej je osoby. Podstawą, tak jak w przypadku innych zaburzeń osobowości, jest psychoterapia. Często dodatkowo włącza się farmakoterapię, zwłaszcza w przypadku pojawienia się zaburzeń odżywiania (wyjątkowo częstych dla tej grupy pacjentów) lub depresji czy zaburzeń lękowych.  Zazwyczaj do gabinetu terapeuty pacjenci trafiają po namowie rodziny. Sami rzadko uważają, że potrzebują pomocy, gdyż wciąż czują się nie dość perfekcyjni lub uważają, że „tak właśnie powinno być”, nie mają świadomości swojego wyolbrzymionego perfekcjonizmu. Terapia trwa nierzadko kilka lat. Podczas spotkań terapeuta uczy pacjenta jak poradzić sobie z nadmierną kontrolą własnych zachowań i myśli, nabrania dystansu do wykonywanych zadań, nawiązywania i utrzymywania zdrowych relacji społecznych oraz opanowania dręczących go natręctw. Pomocne są również kojące psychikę techniki relaksacyjne. Dzięki terapii osoba anankastyczna ma szanse na funkcjonowanie w społeczeństwie bez niepotrzebnego cierpienia.

 

Na podstawie: Bryńska, A., Lipińska, E., & Matelska, M. (2011). Objawy obsesyjno-kompulsyjne, tiki, stereotypie ruchowe czy dążność do zachowania stałości otoczenia? Występowanie powtarzalnych aktywności u pacjentów z całościowymi zaburzeniami rozwoju–opis przypadków. Psychiatria Polska, 45(5).