Cyrylica czy grażdanka? Jakim alfabetem posługują się dzisiejsi Rosjanie?

Każdy z nas kojarzy charakterystyczny alfabet występujący w Rosji i krajach ościennych. Jednak co zaskakujące, mało kto jest w stanie podać prawidłową nazwę owego alfabetu. Mowa o grażdance, mylnie przez wielu nazywaną cyrylicą. Mimo że grażdanka jest córką cyrylicy, to różnice między tymi alfabetami są dość duże.

Jednak aby poznać historię tego jednego z najmłodszych alfabetów na świecie, musimy cofnąć się parę wieków. A konkretnie do momentu, kiedy to Chrześcijaństwo zawitało do Europy Wschodniej. Obecnie panuje spore przekonanie, że alfabetem, który stworzył misjonarz Konstantyn, znany bardziej jako Św. Cyryl, jest właśnie cyrylica i jest to spory błąd. Nazwa jak najbardziej pochodzi od imienia Świętego, ale alfabet autorstwa jego i jego brata Metodego — nazywamy głagolicą.

W IX w. bracia Cyryl i Metody, zostali wysłani przez cesarza bizantyjskiego Michała III na Krym, Półwysep Arabski oraz do Bułgarii i na Morawy, aby szerzyć Chrześcijaństwo. Przygotowując się do działalności wśród Słowian, bracia postanowili stworzyć specjalny alfabet oparty na fonetyce języka starosłowiańskiego, a następnie przełożyli Pismo Święte na język, staro-cerkiewno-słowiański, który to jako język liturgiczny (obok łaciny, greki i hebrajskiego), został zaakceptowany przez papieża Hadriana II. Dopiero w XII w. na mocy dekretu wydanego przez papieża Stefana V, zakazano używania języka staro-cerkiewno-słowiańskiego podczas liturgii, na nowo wprowadzając obrządek łaciński.

Cyryl umiera w 869 roku, a jego brat Metody w 885. Jednak obaj bracia pozostawiają po sobie wielu uczniów, którzy kontynuują misję w podobnym stylu. Działalność uczniów bardzo mocno przyczyniła się do rozwoju piśmiennictwa na ziemiach słowiańskich, a głagolica jeszcze przez wiele wieków zachowała swoją żywotność. W Chorwacji, do tej pory w wielu cerkwiach, korzysta się z ksiąg zapisanych głagolicą, co jest dość zaskakujace, biorąc pod uwagę, iż Chorwacja znajduje się w kręgu wpływów łacińskich. Bracia glagolarze trafili również do Polski, a konkretnie zostali oni sprowadzeni przez Królową Jadwigę i osadzeni na Kleparzu w Krakowie w XIV w. Do najstarszych, odnalezionych zabytków pisanych głagolicą, zaliczamy inskrypcje nagrobne rodziców Cara Symeona Bułgarskiego, datowane na ok. 953-56 r.

Głagolica była alfabetem niedopracowanym. Nie można było za pomocą tych czterdziestu znaków przekazać wszystkich zgłosek języków słowiańskich, tak więc uczniowie Cyryla i Metodego postanowili dość mocno zmodyfikować i uprościć alfabet staro-cerkiewno-słowiański. Litery nowopowstałego zapisu były łatwiejsze graficznie, bardziej logiczne, a oprócz dźwięków, oznaczały także liczby. Przez pewien czas oba alfabety funkcjonowały obok siebie, jednak z czasem doszło do niemal całkowitego wyparcia głagolicy.

Tak powstaje Cyrylica, która jak burza rozprzestrzenia się od Bułgarii, aż do Rusi Kijowskiej i przetrwa w niemal niezmienionej formie aż do XVII wieku, kiedy to za panowania Cara Piotra Wielkiego, Rosja otwiera się na nowoczesność.

Przez kraj przechodzi fala zmian. Bojarzy tracą swoje brody, moda rosyjska ustępuje miejsca modom francuskiej i niemieckiej, a Cerkiew traci wyłączność w używaniu pisma. Piotr Wielki osobiście nadzorując zmiany, wprowadza wielką reformę piśmiennictwa. Jest rok 1709 — w Rosji pojawia się nowy, świecki alfabet- grażdanka (grażdański — obywatelski, świecki). Ten nowoczesny, bogatszy alfabet w końcu może być używany, najpierw w kancelarii carskiej przy dokumentacji, a następnie w literaturze i innych dziedzinach nauki. Kto wie? Prawdopodobnie, gdyby nie Car Piotr Wielki i jego reforma piśmiennictwa, dzieła takie jak „Rewizor” Gogola, „Wojna i Pokój” Tołstoja, czy „Biesy” Dostojewskiego, zostałyby napisane w języku francuskim, bądź bardzo wówczas w Rosji popularnym — języku polskim.

Grażdanka w Rosji wciąż ewoluowała, aż do 1917 roku, kiedy to wybuchła Rewolucja Lutowa, w wyniku której doszło do upadku Imperium Rosyjskiego. Wówczas to powstał projekt ortograficznego uproszczenia alfabetu. Znaki zostały ujednolicone, a niektóre całkowicie usunięte z użycia. Projekt został zatwierdzony przez Akademię Nauk 5 lipca 1917 roku, a oficjalnie reforma uzyskała moc obowiązującą w 1918 roku, już po całkowitym przejęciu władzy przez bolszewików. Cerkiew jednak została wierna językowi starocerkiewnemu i w celach liturgicznych nadal używa się cyrylicy.

Grażdanka występuje aktualnie w językach: rosyjskim, białoruskim, ukraińskim, mołdawskim, bułgarskim, macedońskim i serbskim. Co ciekawe alfabet różni się w zależności od rejonu. W Serbii w XIX wieku, uczony Vuk Stefanović Karadžić usunął charakterystyczne dla rosyjskiej grażdanki znaki zmiękczające, aby wprowadzić zupełnie nowe według własnej idei. W imię zasady„Pisz tak jak mówisz, czytaj, tak, jak jest napisane”, ujednolicił także pisownię „joty” ( Ι ι ), zastępując ją zapożyczoną z alfabetu łacińskiego literą „j”

Reforma grażdanki bułgarskiej została ostatecznie dokonana w 1944 roku.